پژوهشکده اسناد نشست تخصصی با عنوان «سرشماری جمعیت در دوره قاجاریه» به همراه معرفی و نقد کتاب «جغرافیا و عدد نفوس اهالی مملکت کرمان» تصحیح آقای دکتر امین محمدی را در روز چهارشنبه 27/2/1402 در ساختمان آرشیو ملی برگزار کرد.
در این نشست ابتدا آقای دکتر محمدی سندپژوه و مصحح کتاب ضمن اشاره به اهمیت مسئلۀ سرشماری در دورۀ قاجار سخنان خود را با این سوال آغاز کرد که چرا هیچ سرشماری رسمی از جمعیت پیش از عصر ناصری در دست نیست؟ ایشان کارشکنی حکام ایالات و ولایات را یکی از عوامل مهم نبود سرشماری رسمی پیش از عصر ناصری معرفی و عنوان کرد که بررسی منابع حاکی از آن است حکام ایالات و ولایات برای اینکه سهم بیشتری از مالیات‌ها را به خود اختصاص دهند، مانع انجام سرشماری دقیق بودند و غالباً آمار جمعیت حوزۀ تحت امر خود را کمتر از میزان واقعی آن اعلام می‌کردند. از طرفی ترس و وحشت مردم و بی‌اعتمادی آنها را نیز عاملی تاثیرگذار معرفی کرد و گفت: اسناد تاریخی نشان می‌دهند که مردم از ترس پرداخت مالیات بیشتر، راضی به انجام سرشماری نبودند. دکتر محمدی نبود الزام سرشماری برای حکومت را یکی دیگر از عوامل مهم عدم انجام سرشماری جمعیت در دوران پیش از سلطنت ناصرالدین شاه اعلام کرد و گفت: از آنجایی که برای حکومت جمع‌آوری مالیات و نیروی نظامی اهمیت داشت و این کار را بدون انجام سرشماری نیز می‌توانست انجام دهد، برای اجرای یک سرشماری جمعیت تلاش نکرده است. وی صحبت‌های خود با شرحی از فرایند سرشماری در دورۀ قاجار ادامه داد و با نشان دادن اسناد نمونه‌های مختلف سرشماری در این دوره به این نکته تاکید کرد که در سرشماری‌های دورۀ قاجار جنبۀ مالی و نظامی در اولویت بود. وی در پایان سخنانش به معرفی کتابچه «جغرافیا و عدد نفوس اهالی مملکت کرمان» پرداخت و افزود: این کتابچه از اسناد منحصربه‌فرد آرشیو ملی ایران در ارتباط با سرشماری جمعیت است و افزون بر داده‌های آماری دربارۀ جمعیت کرمان در دورۀ قاجار، اطلاعات مهمی از وضعیت کشاورزی، جغرافیایی، صادرات، راه‌ها، تنوع جانوری و گیاهی، معادن، اماکن مذهبی و زیرساخت‌های بهداشتی و اقتصادی شهرها و روستاهای این ایالت ارائه کرده است.
آقای دکتر محسن روستایی سخنران بعدی این نشست بود که سخنان خود را با تمجید از فعالیت‌های سند پژوهی و سندشناسی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و ایجاد انگیزه برای تأسیس رشته سندشناسی در دانشگاه تهران آغاز کرد. ایشان با اشاره به اینکه کتاب «جغرافیا و عدد نفوس اهالی مملکت کرمان» به لحاظ کاربردی بیشتر جنبههای جمعیت‌شناسی و مردم‌شناسی دارد، اما به لحاظ سندشناسی و تاریخی نیز میتوان بدان نگاه کرد. وی گفت این کتابچه به معنای گزارش و از انواع سندهای تاریخی به حساب میآید و کتاب نیست. و لذا بهتر بود که به جای لفظ تصحیح از لفظ بازخوانی استفاده می شد زیرا وقتی می توان از واژه تصحیح استفاده کرد که نسخه بدلی داشته باشیم. وی در بخش دیگری از سخنان خود افزود که کاربرد لفظ مملکت همانند واژه های دارالایمان یا دارالامان و غیره در اسناد تاریخی بار معنایی داشته و باید در مقدمه و یا جای خود درمورد آن توضیحاتی ارائه می‌شد. اهمیت اثر به لحاظ دو جنبه متن پژوهی و کرمان پژوهی است که به متن پژوهی آن نیز توجه کمتری شده است. این سندپژوهش در بخش دیگری از سخنان خود درباره استفاده از برخی اصطلاحات و خطوط نگارشی در متن اثر توضیحاتی را ارائه داد و اینکه پرداختن به این موارد در شناخت بیشتر کتاب و ادبیات دوره مؤلف کمک شایانی خواهد کرد. در پایان درباره تصحیح و و اقسام و شرایط و ویژگی های آن مطالبی را بیان کرد و اینکه مصحح می بایستی نوع تصحیح و شیوه خود را در مقدمه توضیح میداد.
سخنران بعدی استاد سیدمحمدعلی گلاب‌زاده بود که بیان کرد در مجموعۀ کرمان‌شناسی حدود 400 اثر با مقدمۀ اینجانب منتشر و 41 اثر نیز توسط اینجانب در حوزۀ تاریخ و فرهنگ کرمان نوشته شده است و و اقعا جای چنین اثری در میان این آثار خالی بود. وی کار تصحیح آقای محمدی را نقطه عطفی برای تحقیقات بیشتر در زمینۀ کرمان‌پژوهی برشمرد. استاد گلاب‌زاده که مدیریت مرکز کرمان‌شناسی را بر عهده دارد سخنان خود را با اشاره به مسئلۀ جمعیت در دورۀ قاجاریه ادامه داد و سپس شرحی از تاریخ دشمنی شاهان قاجار با مردم کرمان ارائه کرد. این کرمان‌پژوه برجسته ضمن تاکید بر اهمیت اسناد سرشماری آرشیوهای داخلی، به لزوم گردآوری اسناد جمعیتی موجود در آرشیوهای انگلیس به عنوان یکی از آرزوهای مرحوم استاد محمدابراهیم باستانی پاریزی اشاره و ابراز امیدواری کرد همانند سه جلد کتاب «به رنگ کویر»که ترجمۀ اسناد آرشیو انگلیس است، سایر مجلدات این اسناد نیز به زودی منتشر شود. استاد گلاب‌زاده سخنان خود را با شرحی از تاریخ و فرهنگ غنی کرمان به پایان رساند.
خانم دکتر اعظم علیخانی سخنران دیگر این نشست، بیان داشت که مطالعات باستان‌شناسی، شواهدی دال بر شمارش و ثبت و ضبط تعداد نفوس، نیروهای نظامی، ارقام و آمار مالیاتی و غیره در قالب مفاهیمی نظیر «هامار» و «شامار» را در لوح‌ها وکتیبه‌های ایرانی آشکار می‌سازند و دوره قاجاریه نیز از این مقوله بی‌بهره نبوده است و گزارشاتی از شمارش اهالی ایالات و ولایات مختلف را میتوان در اسناد تاریخی آن دوره مورد مشاهده و مداقه قرار داد. وی افزود این اثر مبتنی بر یک سند تاریخی از دوره قاجاریه شامل اطلاعات مفیدی در مورد جمعیت‌شناسی آن دوره است. و بسیار شایسته بود که مصحح یا به‌عبارت صحیح‌تر بازخوان اثر در مقدمه آن بیان میکرد که چگونه به این نتیجه رسیده است که این اثر مبتنی بر روش سرشماری جمعیت انجام شده است و شرایط شمارش جمعیت در ایالت کرمان در آن دوره تاریخی و نیز ساختار کل این فرایند چگونه بوده است. علاوه بر این مفاهیمی نظیر جمعیت، خانوار، مملکت، بلوکات، ایلات، بلد و غیره که از مفاهیم جمعیت‌شناسی تاریخی در این اثر قلمداد می‌شوند نیز نیاز به تعریف دارند. وی در ادامه به محاسبات جمعیت‌شناسی‌ای اشاره کرد که مصحح می‌توانست با راهنمایی گرفتن از کارشناس این حوزه، آنها را راهگشای حذف شبهات ناشی از تقابل‌های انجام شده با دیگر کتابها نظیر رساله دهات قرار دهد و تفاوت‌های فاحش میان ارقام ناشی از خوانش تعداد خانوارها و تقابل با دیگر کتابها را کاهش دهد. شناخت و کشف چالش‌های جمعیتی جامعه، تجزیه و تحلیل اطلاعات، پیش‌بینی عملکرد افراد یا جهت‌دهی عملکرد افراد و در نهایت سیاستگذاری برای جامعه، مسیر هدف یک مطالعه جمعیت‌شناسانه است و این اثر با داشتن اطلاعاتی از جنس مؤلفه‌های اقتصادی، فرهنگی و جنسیتی در خصوص تعداد نفرات، جنسیت، شغل، قومیت، دین و همچنین تعداد ابنیه و ویژگی‌های آب و هوائی و محصولات کشاورزی می‌تواند یکی از منابع مفید برای مطالعات در زمانی و همچنین پژوهش‌های گذشته‌نگر در رشته‌های مختلف علوم اجتماعی، به‌ویژه مردم‌شناسی باشد.
زمان: چهارشنبه، 27 اردیبهشت 1402- ساعت ۱۰-۱۲
مکان: اتوبان حقانی- نبش کوشا- آرشیو ملی ایران- طبقه هفتم- سالن پرهام
اطلاعات بیشتر در فایل پیوست
