نشست تخصصی «ملاحظاتی دربارۀ تدوین تاریخ اجتماعی زنان قاجار براساس اسناد مالی» در هفته پژوهش برگزار شد.

این نشست که به مناسبت هفته پژوهش و با همت پژوهشکده اسناد در تاریخ 1401/9/30 در ساختمان آرشیو ملی برگزار شد، به یکی از مسائل مهم مطالعات تاریخ زنان یعنی مسئلۀ منابع تاریخ‌نگاری پرداخته است. سخنران این نشست آقای امین محمدی از پژوهشگران پژوهشکده اسناد بوده است که در ابتدا به شرح توضیحاتی در مورد علت انتخاب موضوع پرداخت. وی ابراز داشت که از زمان مورد توجه قرار گرفتن تاریخ زنان به عنوان یک حوزۀ مطالعاتی جدید در تاریخ، منابعی که باید برای نگارش این حوزه مورد استفاده قرار بگیرد، اهمیت ویژه یافت. اینکه با توجه به مردمحور بودنِ منابعِ کلاسیکِ تاریخ‌نگاری و نادیده گرفته شدن زن در این منابع، پژوهشگر باید چه منابعی را دستمایه پژوهش قرار بدهد، مورد توجه قرار گرفت.

 با وجود اینکه در دوره قاجار، شاهد رشد تاریخ‎‌نویسی و افزایش نگارش متون تاریخ‌نگاری هستیم، ولی این منابع به دلیل مردمحور بودن، کمترین میزان داده‌های تاریخی را درباره وضعیت زنان آن دوره در خود جای داده اند. درواقع زن به عنوان نیمی از جامعۀ ایران، در این منابع نادیده گرفته شدند و می‌توان برای آن از واژه‌های پنهان یا خاموش در تاریخ استفاده کرد. در این بین، منبع مهمی که به شناخت کلی ما از وضعیت زنان کمک کرده، سفرنامه‌ها و خاطراتی است که نویسندگان ایرانی و غیرایرانی نوشته‌اند و این منابع محور غالب پژوهش‌های اخیر تاریخ زنان بوده است.

در سال‌های اخیر اسناد تاریخی به عنوان معتبرترین و موثق‌ترین منابع تاریخ نگاری، مورد توجه پژوهشگران حوزه تاریخ زنان نیز قرار گرفته است. با استفاده از اسناد تاریخی برخی زوایای پنهان تاریخ زنان قاجار روشن شده و با توجه به دسترسی روزافزون به این اسناد، میزان استفاده از آنها هم در پژوهش‌های تاریخ زنان افزایش یافته است. هرچند توجه به اسناد تاریخی روندی صعودی دارد، اما تنها از میان انواع متنوع اسناد تاریخی غالباً عریضه‌های زنان و عقدنامه‌ها بیش از هر سند دیگری مورد استفاده پژوهشگران تاریخ زنان قرار گرفته‌ است.

اینکه چه اسنادی می‌توانند برای نگارش تاریخ زنان مورد استفاده قرار گیرند مسئلۀ بسیار مهمی است که کمتر به آن پرداخته شده. هدف از برگزاری این نشست معرفی اسناد مالی دورۀ قاجار به عنوان منبعی غنی برای نگارش تاریخ اجتماعی زنان بود؛ اینکه بر اساس انواع مختلف اسناد مالی می‌توان چه اطلاعاتی دربارۀ تاریخ زنان دورۀ قاجار به دست آورد. بسیاری از پژوهشگران از اسناد مالی به دلیل نوع خط (شکسته‌نستعلیق و سیاق) و شمار زیاد مفاهیم و اصطلاحات مالی کمتر به سمت استفاده از این اسناد می‌روند، در حالی که اطلاعات بسیار ذی‌قیمتی از اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی جغرافیایی در این اسناد وجود دارد.

در ادامه نشست و در راستای استفاده از اسناد مالی در نگارش تاریخ اجتماعی زنان، ابتدا این اسناد به دو بخش اسناد مالی دیوانی و اسناد مالی غیردیوانی تقسیم‌بندی شد. در بخش اسناد مالی دیوانی، کتابچه‌ها، دفاتر توجیهات، برات‌ها، قبوض و تعرفه‌های ارباب حقوق به صورت تفکیکی سندشناسی و تحلیل محتوا شد و در نهایت نشان داده شد که بر اساس هر یک از این اسناد چه اطلاعات ارزشمندی از تاریخ اجتماعی زنان قاجار می‌توان استخراج کرد. هویت و عاملیت زنان در دوران پیشامدرن و مدرن، کنش‌های اجتماعی و اقتصادی، زنان حقوق‎بگیر و جایگاه زنان در دربار قاجار از جمله موضوعاتی بود که بازتاب آنها را می‌توان در اسناد مالی دورۀ قاجار دید و از آنها در پژوهش‌های تاریخ زنان استفاده کرد.

در بخش دوم اسناد غیردیوانی مشتمل بر اجاره‌نامه‌ها، اجیرنامه‌ها، مبایعه‌نامه‌ها و رهن‌نامه‌ها سندشناسی و تحلیل شد. بررسی این اسناد نشان داد که بر خلاف ادعای که دربارۀ زنان قاجار مطرح است، آنها نقش فعالی در مناسبات اقتصادی دوران پیشامدرن دارند. از سوی دیگر، اطلاعات بسیار مهمی دربارۀ هویت زنان در دوران پیشامدرن در این اسناد وجود داشت.

در بخش پایانی اهمیت اسناد مالی در پژوهش‌های مربوط به مُهر زنان قاجار مورد بحث قرار گرفت و نشان داده شد که استفاده از مُهر نزد زنان پس از دوره مشروطه به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است. این نشست با پرسش و پاسخ حضار پایان یافت.