هفتمین نشست ارائه یافته های طرح های پژوهشی اعضای هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با عنوان “مساله مهاجرت و حاشیه نشینی در ایران معاصر: مطالعه موردی طرح مسکن اجتماعی کوی نهم آبان تهران (1350-1340)” روز دوشنبه 11 اردیبهشت ماه 1402 بصورت مجازی برگزار شد. در این نشست دکتر محمد جواد عبدالهی عضو هیات علمی پژوهشکده اسناد سازمان و مجری طرح گفت:
با گسترش مهاجرت های داخلی طی دهۀ چهل شمسی، زاغه نشینی و اسکان غیر رسمی به یکی از مشکلات اجتماعی اصلی شهرهای بزرگ و به ویژه تهران بدل شد. در ابتدا تخریب زاغه ها تنها سیاست دولت برای مواجهه با این مسئله اجتماعی بود. اما به دنبال عدم موفقیت این اقدامات، سعی شد تا با ساخت مسکن برای زاغه نشینان بر این مشکل غلبه شود. ساخت کوی مسکونی نهم آبان در سال 1344 در تهران مهمترین اقدام دولت در این زمینه بود.
وی سپس به نحوه ساخت و اسکان زاغه نشینان در کوی نهم آبان پرداخت و مشخصات اجتماعی و اقتصادی ساکنان کوی قبل و بعد از اسکان را تشریح نمود. دکتر عبدالهی بیان داشت علیرغم وجود مشکل مسکن، در فاصلۀ کوتاهی پس از ساخت کوی، تقریباً هفتاد درصد از ساکنان کوی نهم آبان در اوایل دهۀ پنجاه شمسی با واگذاری وکالتی خانه های خود، اقدام به ترک این کوی کردند. اما دلیل اصلی شکست طرح به وضعیت اقتصادی آلونک نشینان بازمی گشت. شغل های فصلی آن ها که منبع اصلی تأمین معاش خود و خانواده هایشان بود، پیوند نزدیکی با محل سکونت آن ها داشت و زندگی جدید آن ها را با هزینه های جدیدی از قبیل آب بها، بهای برق، قسط واحد مسکونی، عوارض شهرداری و هزینه ایاب و ذهاب مواجه کرد که خارج از توان آن ها بود. در خود کوی نهم آبان نیز جز چند مغازه معدود، امکان شغلی خاصی برای آن ها وجود نداشت. بنابراین بیشتر ساکنین اولیه کوی نهم آبان که جزو فقیرترین افراد جامعه بودند، با افزایش سریع قیمت دستگاه های مسکونی واگذار شده به آن ها، خانه های خود را با قیمتی بالاتر فروختند و بهای آن را صرف نیازهای ضروری تر خود کرده و دوباره روی به آلونک نشینی آوردند تا بر پایۀ ابتکاراتی که خود در شهرها برای تأمین معاشا پیدا کرده بودند، به زندگی سابقشان ادامه دهند.
دکتر ربابه معتقدی دیگر عضو هیأت علمی پژوهشکده اسناد بعنوان ناظر طرح؛ در ابتدا به تعریف تاریخ اجتماعی به عنوان شاخه ای از دانش تاریخ پرداخت و انجام این طرح را در این حوزه بسیار ارزشمند دانست و با اشاره به اینکه امروزه تاریخ اجتماعی در بیشتر دانشگاه های آمریکا و کشورهای غربی مورد توجه قرار گرفته است و برخی نیز نظیر دانشکده تاریخ اجتماعی دانشگاه شیکاگو دارای دپارتمان های آموزشی هست، به پیشینه مطالعات تاریخ اجتماعی در ایران اشاره کرد. وی افزود در ایران گروه تاریخ اجتماعی بنیاد دایره المعارف اسلامی در سال 1385 آغاز به کار کرد. همچنین پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز دارای گروه پژوهشی تاریخ اجتماعی ایران است. با این حال هنوز هیچ یک از دانشگاه های کشور به طور رسمی به تأسیس گروه و یا رشته تاریخ اجتماعی نپرداخته اند و حتی تغییری در عناوین دروس در این راستا انجام نداده اند. در دانشگاه ها با رشته یا گروه و حتی درس های ویژه مرتبط با تاریخ اجتماعی مواجه نیستیم بیشتر نوعی گرایش و تمایل به انجام تحقیقات اجتماعی دیده می شود که ساختارمند نیست. سازمان اسناد ملی ایران سعی در رفع چنین کمبودهایی دارد. تفاوت دپارتمان تاریخ اجتماعی سازمان اسناد و کتابخانه ملی با دیگر گروه های تاریخ اجتماعی در ایران، ارتباط تنگاتنگ/ اتکای آن با آرشیو سازمان است. ایشان در آخر با توجه به توضیحات بالا ضمن بیان نقاط قوت و ضعف طرح حاضر، ضرورت انجام چنین طرح هایی را در پژوهشکده با توجه به اسناد موجود در آرشیو ملی ایران متذکر شدند و آن را حائز اهمیت دانست.
دکتر مصطفی نوری، پژوهشگر تاریخ معاصر پژوهشکده اسناد به عنوان دبیر نشست؛ نیز به تشریح مشخصه های مطالعات آرشیوی و پیوند آن با مطالعات تاریخ اجتماعی پرداخت. اینکه برای پرداختن به مسائل جدید در تاریخ معاصر رجوع به اسناد آرشیوی بسیار ضروری است. سپس به ضرورت توجه به مسئله مهاجرت در دهه چهل و پنجاه شمسی در نوشتن چنین طرح هایی پرداخته و بیان داشت که با اینکه موضوع تحقیق، کوی مسکونی نهم آبان بوده است اما بهتر بود که ایشان در فصل های مقدماتی به سابقه بحث می پرداخت و مسئله مهاجرت و حاشیه نشینی را از اوایل دوره پهلوی تا دهه چهل شمسی ردیابی می کرد. نکته دیگر اینکه پژوهشگر باید از اسناد آرشیوی بیشتری در طرح خود بهره می برد که البته قابل درک است که با توجه به مشکلات مراکز آرشیوی کشور، دسترسی به این اسناد دشوار بوده است و لذا تسهیل دسترسی پژوهشگران به اسناد در تحقیقات این چنینی بسیار ضروری می باشد.
